ساختمان واژه های مشتق/مرکب/مشتق مرکب

ساختمان واژه های مشتق/مرکب/مشتق مرکب

1-اسم ساده :اسمی که فقط ازیک جزء معنادارساخته شده باشد:گوسفند ، اسفندیار ، خانه ،فرهنگ .

2-اسم غیرساده :اسمی که بیش ازیک جزءمعنا داردارد ومی توانیم آن هارابه دویا چندبخش تقسیم کنیم:کتاب خانه  ، قلم تراش ، کارکرد .

اسم غیر ساده نیز به سه نوع تقسم می شود : 1-اسم مشتق 2- اسم مرکّب 3- اسم مشتق – مرکّب

1-اسم مشتق :اسمی که درساختمان آن یک جزءمعنادار ویک جزء معناساز(معنی را عوض کند)وجودداشته باشد

در کلمات مشتق اگر جزء بی معنی قبل از جزء معنی دار باشد ، پیشوند و اگر بعد از آن باشد پسوند نامیده می شود . در زیر به مهم ترین پیشوند ها و پسوند ها ی مشتق ساز اشاره می شود .

 مهم ترین پیشوند ها ی مشتق ساز :

        با + اسم = صفت ؛ مثال : باادب

       بی + اسم = صفت ؛ مثال : بی درد

       نا + صفت = صفت ؛ مثال : نادرست

       نا + اسم = صفت ؛ مثال : ناسپاس

       نا + بن فعل = صفت ؛ مثال : نادان

      ن+بن فعل =صفت؛ مثال:نشکن / نسوز

       هم + اسم = صفت ؛ مثال : هم کلاس

مهم ترین پسوند های مشتق ساز :

      اسم + ی = صفت ؛ تهرانی ، ماندنی ، خانگی  ( "ی" نکره مشتق ساز نیست . مثل : مردی و ... )

      صفت + ی = اسم ؛ خوبی ، درستی ، آلودگی و...

      اسم + ی = اسم ( اسم حرفه یا مکان شغل ) ؛ خیاطی ، قصابی و...

      اسم + گر = اسم ( صفت شغلی ) ؛ آهنگر ، کوزه گر و...

       اسم + گری = اسم ؛ وحشی گری و...

      اسم یا صفت + یت = اسم ؛ مرجعیت ، آدمیت و...

    بن ماضی+ ار= اسم ؛ کردگار،گفتارو..

      بن ماضی + ه / ـه = صفت مفعولی ؛ خورده ، شنیده و....

نکته: باید توجّه داشت که اگر این ( ه ) جزء ساختمان فعل نباشد تکواژ اشتقاقی خواهد بود یعنی مشتق می سازد . او دید ه ی روشنی دارد ( ه ) و ند مشتق ساز نیست چون جزء خود کلمه  است .

      بن مضارع + ه / ـه = اسم ؛ خنده ، گریه و...

      اسم + ه / ـه = اسم ؛ زباله ، زبانه و...

      صفت + ه / ـه = اسم ؛ زرده ،سفیده و..

      بن مضارع + ـِ ش = اسم ؛ بینش ، دانش و...

      بن مضارع + ان = صفت ؛ گریان ، خندان و ...

      اسم + انه = اسم ؛ صبحانه ، بیعانه و ..

      اسم + انه = صفت / قید ؛ عاقلانه ، محرمانه و ...

      صفت + انه = صفت / قید ؛ عاقلانه ، مخفیانه و ...

      صفت شمارشی + گانه = صفت ؛ دوگانه ، پنج گانه و ...

      بن مضارع + نده = صفت ؛ خورنده ، رونده و ...

      بن مضارع + ا = صفت ؛ جویا ؛ توانا

      بن فعل + گار = صفت ؛ آموزگار ، آفریدگار و ...

      اسم + چی = اسم ؛ تلفنچی ، پستچی و..

      اسم + بان = اسم ؛ باغبان ، دربان و ...

      اسم + دان = اسم ؛ نمکدان ، قلمدان و..

      اسم + ستان = اسم؛ گلستان,هنرستان و

      اسم + گاه = اسم؛ سحرگاه ، شامگاه و..

      اسم + زار = اسم ؛ لاله زار و ...

 

      اسم + یه =اسم / صفت؛ خیریه، نقلیه و.

      اسم + ـَ ک = اسم؛عروسک،شهرک و..

      صفت + ـَ ک =اسم؛زردک،سرخک و..

      اسم + چه = اسم ؛ دریاچه، و ..

      اسم + مند = صفت ؛ هنرمند و ...

      اسم + ور = صفت ؛ نامور ، ...

      اسم + ناک = صفت ؛ ترسناک و...

      اسم + وار/واره = صفت / قید اسم ؛ امیدوار،ماهواره و...

      اسم + گین = صفت ؛ اندوهگین و ...

      اسم یا صفت + ین= صفت؛دروغین و..

تکواژها یی که مشتق نمی سازند عبارتند از : 

-  نشانه های جمع  ( ها  ،  ان  و  ی نکره ) ؛  آدم ها  ،  معلمان، ( ی )   کتابی خریدم

-  تر  و   ترین  در آخر صفت و قید  ؛  خوب تر  ،   بالا ترین 

-  پیشوند های  صرفی ؛  بـ  ،  می  و  نـ     می روم /نرو / بیاید

- شناسه های فعل  ماضی و مضارع فرقی نمی کند . 

-  ضمائر شخصی متصل که به اسم می چسبند . ـ م ،ـ ت ، ـ ش ، ـ تان  ، ـ تان ، ـ شان .

-  فعل های کمکی در ماضی نقلی    ام ،  ای  ،  است ،  ایم  ، اید  ، اند  .

به این وند ها تصریفی می گوییم وند های تصریفی تغییری در ساختمان کلمه ایجاد نمی کنند و به این خاطر مشتق نمی سازد .

انواع اسم مرکّب :

1)اسم+اسم = اسم :لاک پشت ، شاه توت ، دستمزد ، دام پزشک ،حاجی فیروز ،کارنامه ، آب گوشت ،کتاب خانه

2)اسم +بن ماضی = اسم ::کارکرد ، رهاورد ، صلاحدید،دستبرد ، دستاورد

3)اسم+بن مضارع= اسم : :آبکش ،خط کش ،خاک انداز ، مدادتراش ،دستبند ،گلگیر

4)صفت +اسم = اسم :سیاه مشق ، نوروز ،سپیدرود ،چهارپا ،سبزقبا

5)ضمیر+ بن مضارع =اسم : خودنویس ،خودتراش

6)صفت +بن مضارع = اسم :زیرگذر   زودپز   دور نما

7)صفت +اسم = اسم = بالا دست   زیرزمین    پس کوچه

8)اسم + صفت =صفت : قدبلند  ریش سفید پابرهنه

9)صفت +اسم =صفت :بدبخت  سفید پوست   بد گمان  بزرگ سال

10)اسم +بن مضارع=صفت :دروغ گو   خدا شناس  چادر نشین   محبت  آمیز

11)ضمیر +بن